کتاب فارس و فارسی کرمانشاهی: درآمدی با واژه نامه ای گذرا (4)

د:

داش: آتشی. تنوری. سوخاری. خوراکی بریانی.

داشتَن: ]ماضی بعید[ ]واو میان دو لبی:[ داشتُودَم، داشتُودی، داشتُود، داشتُودیم، داشتُودین، داشتُودَن.

دِراریم: دربیاریم. دِرار: دربیاور.

دِرّاندَن: پاره کردن. جِر دادن.

دِراوُردَن: درآوردن.

دِرایم: دربیاییم. بیرون بیاییم.

دِردُو: ]واو میان دو لبی[ ]شاید دَردُو: در دویدن[ فعال و حق گیر. تلاشگر و هوشیار.

دَرزی: ]قدیمی[ ]دَرز: به مَجاز: باسن[ آمپول.

دُرُس: ]از ((درست))[ ]کنایی[ بی شرف و پست.

دَرَقَت: توان. زور. نیرو.

دِرِک: گیاه هرز.

دِرِّندَه: آدم بی رحمِ بی فکر.

دُرو: دروغ.

دُروزِن: دروغگو.

دِرّیدَن: 1. دَریدَن. پاره شدن. جِر خوردن. 2. دَراندَن. پاره کردن. جِر دادن. جِراندَن. جِرّاندَن[1].

دُز: دزد.

دُزی: دزدی.

دَسگایی: ]دستگاهی[ ]صمیمانه[ لوس و مسخره.

دَسَه ­لات: ]شاید کوتاه سازی ((دست­ساخته هایش، پیش رویت است.)) باشد.[ ]بیشتر زنانه[ هنر و کمالات.

دَسَه: 1. دسته. گروه. 2. هیئت عزاداری امام حسین (علیه السلام).

دَف: ]دفعة: عربی[ دفعه. دفع. بار. شمار. سِری.

دِکر: ]شاید از بِکر: عربی[ شگفت. عجیب.

دَلق: کیسه. نایلون. پلاستیک.

دَلَک: هول دادن. تکان دادن.

دَمّامَه: ]فارسی قدیمی[ خردسال، نوجوان و جوان بامزه، حاضرجواب و بلند صدا.

دَمَرو: ]یا دمر+ رو: چهره یا دمر+ حرف نسبت ((او: و)) یا هر دو اش[ دمر. به رو خوابیدن.

دُمَه: دنبه.

دِنان: دندان.

دَنَه: ]تن[ دنده.

دوغاو: ]واو میان دو لبی[ دوغاب.

دُو: ]واو میان دو لبی[ گیج. نادان.

دوس: دوست.

دیار: آشکار. معلوم. مشخص. دیارِت نیس؟!: پیدات نیست؟! علی دیارِ سَرِت؟!: حضرت علی (علیه السلام) کنار سرت باشد (نگهدارت باشد).

دیدَن: مهمانی زنانه ای که در جای خالی یا بازگشتن کسی که کار تازه ای را آغاز کرده انجام می­شود، مانند: دانشگاه رفتن، سربازی رفتن، شغل­دار شدن، ازدواج کردن، بچه­دار شدن و ... .

دیَه: ]فارسی مشهدی هم[ دیگر.

دِیشتَکی: ]دِیشت: کردی: بیرون+ ک تصغیر+ ی نسبت[ ]کنایی و صمیمانه[ شوخی میان دوستان برای کنایه زدن به ناآگاهی یک شخص به موضوعی شهری، اجتماعی و توسعه ای: روستایی! دهاتی!

دارو کُردی: داروی گیاهی. داروی سنتی.

دان دان: دانه دانه.

دای دای: ]صمیمانه[ دایی.

دُختَر نَقش: ]نقش: عربی[ ]جدا از موضوع تراجنسیتی[ پسر و مرد با رفتار دخترانه و زنانه.

دَردِ کاری: ]عوامانه[ ]نفرین[ بیماری کشنده.

دَرد کَردَه: ]کنایی[ بچه و نوجوان باهوش و دوست داشتنی.

دَردِ یِه ساعَتَه: ]ساعة: عربی[ ]نفرین[ بیماری کشنده.

دَر و بان: ]تلفظ: دَرُ بان[ در و پنجره: ((بان)) در این­جا جایگزین پنجره است، نه به معنای آن، وگرنه معنایش همان ((بالا و بام)) می باشد.

دُزی دُزی: دزدی دزدی. دزدکی. یواشکی.

دَسِت بی بَلا: ]بلاء: عربی[ دستت درد نکند.

دَس جُمباندَن: دَست جُنباندَن: شتاب کردن. عجله کردن.

دَس دِراوُردَن: بدگویی کردن. پاپوش درست کردن.

دَسَک دُمَک: دَستَک دُمبَک ]دَست و دُم کوچک:[ 1. آدم های همراه. 2. حاشیه و شائبه.

دَسگا گِرِفتَن: ]بِه دَستگاه گِرِفتَن:[ دست انداختن. به خنده گرفتن.

دَسَه چالِک: دست انداز و چاله.

دَسَه خوارچَه: ]دسته خواهرچگان[ زنان همدم و همنشین یک زن.

دَسَه فِجیل: ]یک دسته فِجیل[ شبیه یک دسته برگ تربچه: لاغر.

دَسَه کَنَه: ]با دَست+کَنَندَه یا دَستَه ای+کَنَندَه یا هر دو اش[ با دست، دسته های گیاهان را کندن.

دَسی دادَن دَس: ]پول دستی به دست کسی دادن[ ]نفی[ بی جا توقع داشتن: برای نمونه: دَسی دادی دَسِم: چرا از من، توقع داری؟!

دِکِ دُو: ]دِک: تابع مهمل[ ]واو میان دو لبی[ ← دو

دُم لَقِنَه: دُم تکان دهنده: پرنده ای که مثل گنجشک است با این تفاوت که روشن تر، باریک تر و کم صدا تر است و پر های زیرین خود را که دم مانند است، بسیار بالا و پایین می کند.

دَم و دَسَک: ]تلفظ: دَمُ دَسَک[ دم و دستک: دم و دستگاه.

دَنِه ی سَگ: ]تلفظ: دَنِی سَگ[ ]عوامانه[ بسیار شکیبا بودن. بسیار کنار آمدن. سخت جان بودن. جان به در بردن.

دُو دَف: ]دفعة: عربی[ ]کنایی[ ]دو دفع[ دو بار: انکار خواست و انجام دیگران: آری، حتماً!

دوسی دوسی: ]کنایی[ ]دوستی دوستی[ زرنگ بازی. شوخی شوخی.

دَوا کُردی: ← دارو کُردی

دُو بازی: ]واو میان دو لبی[ گیج بازی. نادان نمایی.

دُو دُو: ]واو میان دو لبی[ فراوان چرخاندن چشم و دید زدن: چشم هراسان بودن.

دَهَن دِریدَه: ]((ر)) با توان تشدید گرفتگی[ ]دهان پاره شده[ پر سخن بدگو.

دَهَن مُفت: ]کنایی[ بیهوده گو و بدگو.

 

ذ:

 

ر:

را: راه.

راسی: راستی!

رِز: پشت سرهم زدن. پِیاپِی ضربه زدن.

رِشخَن: ریشخند.

رُماندَن: ]باستانی[ ]رُمباندَن[ فرو انداختن و تَرَکاندن. ویران کردن صدا دار. فرو ریزاندنِ بانگ دارِ رویِ هم ریزنده.

رِمَّه: ]نام آوا[ ]رِمبَه: رُمبَه[ صدای ((رُمبیدَن)). بانگ هولناک. غرنبه.

رُمیدَن: ]باستانی[ ]رُمبیدَن[ فرو ریزش و تَرَکیدن. ویران شدن صدا دار. فرو ریختنِ بانگ دارِ رویِ هم ریزنده.

رودار: پُر رو.

رولَه: ]چه بسا با ریشه ی پارسی باستانی[2][ ]فارسی کرمانشاهی-کردی-لری[ فرزند. ای فرزند. فرزندم. فرزند دلبندم.

روهی: رویی. از جنس روی.

رَواکاندَن: روواکاندَن و رَواقاندَن: ]واو میان دو لبی[ دزدیدن. قاپیدن.

رَوَن: رونده. روینده. خود رو. گیاه خود رو. گیاه خود روینده.

ریتِق: مدفوع پرنده.

ریقو: ]عوامانه و شوخی[ لاغر. لاغر مردنی. باریک اندام.

ریقَه: درخشش. تیز شدن.

ریوار: دچار. برخورد.

ریواس: گونه ای گیاه سفت، نمکین و سبز.

راسی راسی: راستی راستی.

رِم و رام: ]تلفظ: رِمُ رام[ ]نام آوا[ ]چه بسا از ریشه ی ← رِمَّه[ بکوب بکوب. تَرَق تَرَق.

رودَه بُر: حال فشار درونی از خنده ی فراوان.

رُوغَن حِیوانی: ]رُوغَن: واو میان دو لبی[ روغن حیوانی کرمانشاهی.

رُوغَنِ دان: ]دان: یا به معنای ((خوب)) است یا به معنای ((دام و چهارپای حلال گوشت))[ روغن حیوانی کرمانشاهی.

ریچ کَردَن: دندان به هم سابیدن/ ساییدن. دندان قروچه.

ریقِ رَحمَت: آخرین توان: ریق رحمت را سر کشید: کنایه از مُردن: آخرین توان الهی اش را نوشید!: مُرد.

 

ز:

زِبیل: ]از زبالة: عربی[ ]قدیمی[ آشغال.

زُپ: برآمده. جلو زده.

زُپِن: ← زُپ

زِرپَه: ]عوامانه[ زمین خوردن.

زِرکَه: زر گون. زیور آمیز.

زِق: جوشش. بالا آمدن.

زِنَه: زنده.

زوخ: ]پارسی باستانی: اَژَخ، زَخ، پالو[3][ زگیل. خال گوشتی.

زوران: کُشتی.

زُهم: بوی خامی گوشت.

زیردَسی: ]زیردَستی[ بشقاب. پیاله.

زیرگوشی: بالش.

زِرپِ زِرِنگ: چابک و چالاک.

زِق زَدَن: 1. جوشش. بالا آمدن. 2. برآمدن آب.

زورِ مِلّی: ]ملی: عربی[ هم­آویزی میهنی: کُشتی ایرانی. کشتی.

زیرِ گِل: ]عوامانه[ ]نفرین[ زیرِ گِل رَفتَن: مُردن.

 

ژ:

 

س:

ساندَن: گرفتن.

سَبزَه­لانی: سرسبزی.

سُختَن: سوختن.

سِرّ: شُل. وا رفته. لمس.

سُرّ: لیز. لغزنده.

سَراب: ]سَر آب: آبِ پیدا[ در میان اهالی استان کرمانشاه، مقدار آب زیاد در یک مکان را سراب می گویند. برای همین، به مکان های پُرآب، خوش آب و سرسبز، سراب می گویند.[4] جای پرآب و سرسبز.

سِراجَه: سه رگه. دو رگه. چند رگه. نژاد آمیزه ای.

سَرخُوردَه: ← سَرَه خُور

سِرّی: بی حسی.

سِزِرگَه: لرز.

سَنگِلا: ]سَنگِ+لا= سنگ کنار: تعادل نداشتن سنگ ترازو[ ورافتادگی. ور افتادن. کج شدن. سنگین و سبک شدن. کم و زیاد شدن.

سِنگَه: خونسردی. بسیار آرام کار کردن.

سوتَه: خلوتی. بی هیاهویی.

سِوِر: با پشتکار. پیگیر.

سیلَه: سیلی.

سِی: ]سَیِّد: عربی[ سید. نمونه­وار: چِجوری سِی رِضا؟

سا اِناختَن: ]ساییدگی انداختن[ سابیدگی افتادن در چیزی، به ویژه در پارچه جات.

سَبزی پاک کُن: ]کنایی[ غیبت کننده. بدگو.

سِتِ سیر: سیر و سر حال.

سَرِ خَر: ]عوامانه[ ]کنایی[ شخصی که بودنش در یک دورهمی، اضافی، از بین برنده ی راحتی و صمیمیت و رنج آور باشد.

سَرِ خَر دُمِ خَر: ← سَرِ خَر

سَرِم دَر نمیرَه: سرم نمیشه. نمی فهمم.

سَرِ مَنَه خُور: ]سَرِ مَ خُور. مَ: من.[ ← سَرَه خُور

سَر و قِژ: ]تلفظ: سَرُ قِژ[ سر و موی سر.

سِرّ و کِرّ: ]تلفظ: سِرُّ کِرّ[ شُل و آهسته.

سَرَه خُور: ]سر خور[ ]کنایی[ شخص پر شیطنت، گستاخ و نا متعارف، به ویژه بچه.

سُفرِه ی مُرتِضی عَلی: ]تلفظ: سُفرِی مُرتِضی عَلی[ ]مرتَضی و علیّ: عربی[ ]ابزار سوگند شیعیان[ به برکتی که به واسطه ی حضرت علی (علیه السلام) وجود دارد سوگند.

سَگ و سوتَک: ]تلفظ: سَگُ سوتَک[ ]کنایی[ سگ و جنبنده: موجود. جاندار.

سَلام اَز بَندَه اَست: ]سلام: عربی[ عبارتی برای پاسخ به سلام شخصی که بزرگتر یا محترم است.

سُلطانِ سَر: ]سلطان: عربی[ به بلندای سر.

سِل و هُرچ: ]تلفظ: سِلُ هُرچ[ استوار و چالاک. نیرومند و با اقتدار.

سِنگِ سِنگ کَردَن: خونسردانه.

سیب پِلُو: ]واو میان دو لبی[ یک پلوی ویژه ی شهر کرمانشاه، که همان شوید پلو با دگرگونی هایی بر پایه ی افزودن تکه های مربعی سیب زمینی است.

سیخ­دار: ]کنایی[ آزارگر. رنجاننده. سادیسم­دار.

سینِه ی قَبرِستان: ]تلفظ: سینِی قَبرِستان[ ]کنایی[ میانه ی گورستان.

سِی حِشمَت: ]سَیِّد و حشمة: عربی[ جناب سید حشمت موسوی اجاق، از عارفان و صاحبدلان استان کرمانشاه، احتمالاً در اواخر دوره ی قاجاریان، که استجابت دعا هایش مشهور بوده است.

سِی کَردَن: ]چه بسا از سَیر: عربی[ ]گاهی سِیل کَردَن[ نگاه کردن. سِی: نگاه کن.

 

ش:

شِپِرز: شفته. وارفته.

شِرّ: کهنه و فرسوده.

شِرِّشیت: کله خراب. کله شق.

شَکَت: ]کردی-فارسی[ خسته.

شِلپاندَن: چیزهایی به هم خوردن و درونمایه شان بیرون آمدن.

شِلپَه: ]نام آوا[ صدای به هم خوردن چیزهایی که درونمایه شان بیرون آمده است.

شُلُغ: شلوغ.

شَلیدَن: شَل و لَنگ راه رفتن.

شَمامَه: 1. میوه ای تابستانی مانند طالبی ولی کوچکتر، روشن تر و خوشبو تر. 2. ]کنایی و شوخی[ شخص جذاب و سفیدرو، بیشتر برای پسران و مردان.

شِمِلیَه: شنبلیله.

شِنگ: گونه ای گیاه خوردنی و تُرد مزه.

شَنگیدَن: کند فهم بودن.

شِنُو: ]واو میان دو لبی[ حرکت ورزشی شنای زورخانه ای.

شوک: شاد و خوش به حال.

شُو: ]فارسی-کردی[ شب.

شیت: دیوانه.

شیر: ]شیر کِشیدَن[ ]نام آوا: شیرَّه[ با دهان صدای تمسخر آمیز درآوردن.

شیرَّه: ← شیر

شیریقاندَن: جیغ کشیدن.

شیریقَه: ]نام آوا[ جیغ.

شیواندَن[5]: به هم زدن. در هم آمیختن. چرخاندن.

شیویدَن: به هم خوردن. در هم آمیختگی. چرخیدن.

شیویدَه: به هم خورده. در هم آمیخته. چرخیده.

شی­یو: تفت دادن. کوتاه سرخ کردن. به هم زدن خوراک در حال برشته شدن. شیوه دادن غذای روی آتش.

شامی کَباب: غذایی مثل کوکو که سیب زمینی اش پخته و مایه ی نخودش بیشتر است و کنار کوفته ی رسمی ایرانی و آبش، خورده می شود.

شِتِ شِر: ← شِرّ

شَربَتِ مُرتِضی عَلی: ]شربة، مرتَضی و علیّ: عربی[ ]ابزار سوگند شیعیان[ به نوشیدنی های نعمت خدا که بهره­گیری از آن­ها به واسطه ی حضرت علی (علیه السلام) وجود دارد سوگند.

شَریکَه مُلک: ]شریک و مُلک: عربی[ ]قدیمی[ همخانه. مشترک در برخی بخش های خانه.

شَریکَه مُلکی: ]شریک و مُلک: عربی[ ]قدیمی[ همخانگی. اشتراک در برخی بخش های خانه.

شَل و پَت: ]تلفظ: شَلُ پَت[ خسته و کوفته. آشفته.

شَل و پَل شُدَه: بی صاحب. بی سر و پا. ولگرد.

شَل و قَل: ]تلفظ: شَلُ قَل[ خسته و کوفته.

شُل مَمَد: ]محمد: عربی[ ]شُل محمد[ ]شوخی[ ]شوخانه تر: شُل مَمِی[ تنبل.

شَلوار آب بُردَه: ]کنایی[ آبرو رفته.

شَلوار جافی: در استان و به ویژه شهر کرمانشاه، ساکنان غیر کرد های سُورانی[6] گویش، به کرد های سُورانی گویش، ((جاف)) می گویند و شلوار کردی مشهور را به دلیل بیشتر استفاده شدنش از طرف همین شاخه از کرد ها، ((شَلوار جافی)) می نامند.

شِنگ و پاغازَه: ]تلفظ: شِنگُ پاغازَه[ 1. دو گیاه شنگ و پاغازه، که بیشتر با هم خورده می شوند. 2. ]کنایی[ دسته ی انسان های ول و تنبل. سیاهی لشکر.

شیرِ مادَر: ]ابزار سوگند[ برای نمونه: ]با اعتراض[ شیرِ مادَرِت، وِلِمان بُکُو: تو را به شیر مادرت قسم می دهم دست از سرم بردار!

شیر و شات: ]تلفظ: شیرُ شات[ جیغ و داد.

 

ص:

صُبی: ]صبح: عربی[ همین صبح. صبح.

صَنُق: صندُوق.

 

ض:

 

 

 

ط:

طَناف: ]فارسی عوامانه شده ی طناب. طناب: عربی[ ]در لهجه ها و گویش های فراوانی در ایران، از جمله فارسی کرمانشاهی[ طناب. ریسمان.

طُوق: ]واو میان دولبی[ ]گاهی طوق[ ]طَوق: عربی[ میانه. تو ای طُوقِ گَرما!: در این اوج گرما!

 

ظ:

 

ع:

عَرَصَه: ]عَرصَة: عربی[ حوصله. حال. دل. عرصه.

عَزیز: ]عربی[ دوست داشتنی.

عِشقباز: ]عشق: عربی[ دلربا. عالی.

عَلیل: ]عربی[ معلول جسمی.

عَطّاس: ]عربی[ نگهبان محله در شب.

عُمَری: ]عمر: عربی[ اهل سنت.

عَرَصَه تَنگی: ]عَرصَة: عربی[ بی حوصلگی. حال نداشتن. دلتنگی. عرصه تنگ بودن.

عَرّ و بور: ]تلفظ: عَرُّ بور[ گریه و زاری.

عَقل کَردَن: ]عقل: عربی[ از اندیشه بهره گرفتن. اطمینان خاطر یافتن از دوراندیشی.

عَلی عُمَر: ]کنایی[ ]علیّ و عمر: عربی[ مانند حضرت علی علیه السلام و عمر، دو جهتِ رو به روی هم بودن. مقابل هم بودن. دشمن همدیگر بودن.

عَمو عَمو: ]فارسی شده ی عَمّ. عَمّ: عربی[ ]کنایی[ زاری و التماس. بِه عَمو عَمو اُفتادَن!: به زاری و التماس افتادن!

بخش 5

---

 تلفظ فارسی کرمانشاهی.[1]

 پارسی کرمانشاهی در گفتگو با میر جلال الدین کزازی، وحید میرزاده، ص13.[2]

 ر.ک: لغت­نامه دهخدا، علی اکبر دهخدا و دیگران، آزخ.[3]

 دیوان اشعار، مرتضی عطری کرمانشاهی، (پژوهش امیر رضا عطری کرمانشاهی)، ص25، با اندکی دگرگونی.[4]

 ر.ک: واژه نامک گویش کرماشانی، علی لیمویی، (دیباچه میرجلال الدین کزازی)، ص17و18.[5]

 واو میان دو لبی.[6]